с праздником сабантуй по татарски
С праздником сабантуй по татарски
Сабан туе, Сабан туе,
Без бакчада уйныйбыз.
Ярышабыз, узышабыз,
Матур җырлар җырлыйбыз.
Билгә сөлге салабыз да
Көрәшергә чыгабыз.
Әле батыр булмасак та,
Үскәч чынлап егарбыз.
Шатлыклар – күңелебездә.
Ал кояш – күгебездә.
Килегез, дуслар, кунакка,
Сабан туй бүген бездә!
Иң уртага утырканнар
Иң озын бер колганы –
Колганың да бик тиз генә
Менеп булмый торганы.
Җиңгиләр биреп җибәргән
Бизәкле бүләкләрен,
Ә малайлар көрәшергә
Сызганган беләкләрен!
Ә кызлар киеп чыкканар
Иң матур күлмәкләрен.
Латыйп бабай төяп килгән
Иң ныклы чүлмәкләрен.
Абыйлар алып килгәннәр
Иң җитез юртакларын.
Гармунчылар алып чыккан
Җырларнын уртакларын.
Җилферди чиккән сөлгеләр.
Бүләкләр – күбебезгә!
Көрәшик тә, узышыйк та –
Сабантуй бүген бездә!
Бүген бездә сабантуй
Бүген бездә сабантуй,
Эшләреңнең барын куй.
Тизрәк йөгер мәйданга:
Бәйрәм башлана анда.
Кемдә нинди һөнәр бар?
Йөгерергә кемнәр бар?
Кызганмый табаннарны
Узыгыз мәйданнарны.
Ә көрәшә кайсыгыз?
Көч сынашып кайтыгыз,
Курыкмагыз егылудан,
Йөгереп артта калудан.
Ансыз булмый сабантуй,
Колагыңа киртеп куй.
Булмаса һөнәрегез,
Читтән карап йөрегез.
Картлар чулмәк ватканын,
Көрәшчеләр бер-берсен
Җилкә аша атканын.
Карасагыз – бәйрәм бар.
Сусасагыз – әйрән бар.
Ял итәрсез – арсагыз,
Үкенмәссез – барсагыз.
Кул чабып, көч биреп:
– Хәрәмләшмә, егет, алдашма.
– Хәйләләп егарга маташа.
– Биленнән урап тот, биленнән.
Егып сал, егып сал тиз генә.
Һоп әйдә! Һоп!Һоп! Һоп!
– Молодец икәнсең – булдырдың!
– Ну, малай, шәп аста калдырды.
– Егетнең асылы икәнсең, асылы.
– Менә бит кем быел Сабантуй батыры.
Чәчәккә күмелгәч тугайлар,
Июньнең иң матур көнендә
Болынның иң матур җиренә
Килегез Сабантуй күрергә!
…Булмады…
Нәкыйп, Нәҗип, Булатны
Һич тә җиңеп булмады!
Югыйсә кышлар буе
Таудан кайтып кермәдем;
Булмагандыр болай ук
Чаңгы шуып йөргәнем.
Булмагандыр болай ук
Чанада шууларым,
Акбай белән бергәләп
Куяннар кууларым…
Гер күтәрдем көн саен,
Ныгысын, дип беләкләр:
Вакыт булмады хәтта
Су ташырга чиләкләп.
Вакыт булмады бер дә
Әнигә булышырга:
Идәннәр себерергә
Һәм казлар куышырга…
Шулай көннәр уздылар,
Җитте сабан туйлары…
Җитте…
Тик малайларны
Һичтә егып булмады.
Батыр калып булмады!
…Нигә батыр калмадым,
Нигә җиңәлмәдем мин? —
Беләсезме?
Ә сәбәбен
Үзем беләлмәдем мин.
Сабантуйда җиңелгән малай
Җилкенеп чыкты уртага,
Үзе дә белми нидән —
Ахры, мәйданга ашкыну
Җитмеш бабадан килгән.
Карыйлар җиде яшьлеккә
Көрәшче итеп зурлап,
Алды ул ипләп сөлгене
Бик оста гына урап.
Уйламый кем алдында да
һич артка чигәрмен дип,
Ышанып, көч тоеп чыккан,
Әлбәттә җиңәрмен дип.
Аңа каршы баскан малай
Озынрак шул бер башка,
Үзең ега алмасаң да,
Тыраш син егылмаска.
Җиңү телиләр дус-ишләр,
Тирә-күршегә чаклы;
Дәрт биреп тора тавышлар —
Танышлар аның яклы.
Әмма көрәш-көрәш инде,
Җиңгәннәр өскә чыга,
Көчленеке замана дип
Әйткән дөрескә чыга.
…Мәйданга беренче керде,
Беренче бирешүе,
Горур атлап чыгып килә,
Сизелми килешүе.
Җиңелү гарьлеген бүген
Егетләрчә җиңәчәк.
Аһ итәр әле сабантуй,
Котлар аны киләчәк!
Сабантуй бәйрәме белән котлау сүзләре, шигырләр
Кешелекнең үзе шикелле үк,
Борынгыдан килә бәйрәмнәр.
Шатлыкларын бәйрәм итә кеше —
Бәйрәмнәрдә олы ямьнәр бар.
Сабантуй бэйрэме белэн котлау сузлэре
Барчагызга да, татар халкының иң гүзәл бәйрәмнәренең берсе булган, Сабантуй бэйрэме белэн ихластан котлау сузлэре җиткерәсем килә! Сабантуй бәйрәме — бик олугъ мәгънәле. Чөнки ул язгы басу эшләренең бетүен генә билгеләп калмыйча, татар халкының хезмәт сөючән, кунакчыл, киң күңелле һәм оста игенчеләр булуын да гәүдәләндерә. Татарлар, Рәсәйнең кай тарафында гына яшәмәсен, алар Сабан туен бик хөрмәтләп уздыралар. Башка милләт вәкилләренә дә бу бәйрәмнең бөтен матурлыгын күрсәтәләр, алар да бу бәйрәмдә бик теләп катнашалар. Сабан туенда борынгы гореф-гадәт, җыр-бию, төрле йола һәм уеннар бер-берсе белән үрелеп бара. Быелгы Сабантуйлары да күңелләрдә бары матур хатирәләр калдыручы, шатлыклы булыр, алга таба да игелекле гамәлләр кылу өчен көч-куәт, дәрт һәм илһам бирер дип ышанып каласы килә.
Котлы булсын, бәйрәмебез
Ямьле Сабан туйлары
Һәр кешенең якты булсын
Барлык хыял-уйлары.
Хөрмәтле авылдашлар, авылыбызны сагынып кайткан хөрмәтле якташларыбыз, кадерле кунаклар! Сезне милләтебезнең горурлыгы булган зур бәйрәм — Сабантуй бэйрэме белэн ихлас күңелдән тәбрик итәм. Бу олы бәйрәм һәрбарча кешегә күтәренке кәефләр һәм яшәү дәрте бүләк итсен! Күңелләргә якты хисләр бирсен, киләчәккә өмет һәм ышанычны арттырсын!
Сезне Сабантуй бәйрәме белән чын куңелдән котлыйбыз! Сезгә исәнлек-саулык, бәхет һәм иминлек телибез! Сабантуй бәйрәменә рәхим итегез! Котлыйбыз! Бәхетле булыгыз!
Сабантуй бэйрэме турында шигырьлэр
Бәйрәм итик әле бергәләп
Сабантуйлар җитте, сихри моңнар
Мәйданнарга тарта күңелне.
Моңлы, җырлы халкым бу бәйрәмне
Авыр елларда да үткәрде.
Туган яклар газиз һәркемгә дә,
Авылдашлар кайта читләрдән.
Сагындырып килгән бу көннәрне
Кем бар икән зарыгып көтмәгән?!
Заманында милләт бакчасына
Кемнәр генә пычрак атмаган.
Тик шулай да минем газиз җирем
Асыл йөзен әле саклаган.
Йөрәгемә минем тәүге хисләр,
Тәүге моңнар тынгы бирмиләр.
«Шәмдәлләрдә генә лә утлар яна,
Җиткән кызлар киндер эрлиләр».
Шәмдәлләрдә генә утлар янган,
Өй эченә иңгән серлелек.
Шунысын беләм: тукымасы булган
Мәйдан батырына сөлгелек.
Хәзер инде киндер тукымыйлар,
Онытылган аның серләре.
Бүләкләр күп хәзер мәйданнарда,
Дәшеп тора табын түрләре.
Кырларымда эшләр тынган ара,
Күңел тыныч, табын түгәрәк.
Үпкәләмә, якташ, бу бәйрәмдә
Игенчегә табын түрдәрәк.
Милли рухыбызны бер яңартып,
Бәйрәм итик әле бергәләп.
Сабан туе җитте
Газиз халкым, Сабан туең җитте,
Чал тарихлы милли бәйрәмең.
Колгаларда җилферди бит, әнә,
Мәйданнарга дәшеп әләмең.
Чәчү беткән, ә игенче уйда,
«Кем соң быел сабан батыры?!»
Борынгыдан калган гадәт инде
Бүләк көтә хаклы батырны.
Авылымның иң көчлесен көтә
Хуҗалыкның иң зур тәкәсе.
Авыл кызы яшереп сөлге чигә,
Җиңүчегә бүләк итәсе…
Көязләнеп кенә чүлмәк көтә
Быел үзен ватар хуҗасын.
Күзне бәйләп чүлмәк ваталмаска
Татар инде татар буламы соң?!
Салам тутырылган тукмак көтә,
Стан көтә «сугыш чукмарларын».
Күрсәт әле, халкым, мәйданнарда,
Татар булган җирдә ни барын?!
Бау тартышы, йөгерү ярышлары
Җилкендереп тора йөрәкне.
«Камыр батырлар» да утын яра
Көчләндерер өчен беләкне.
Бик ямьләнгән инде инеш буе,
Көязләнгән чибәр таллар да.
Сабантуйга дан, мәдхия җырлый
Сандугачлар өзелеп таңнарда.
Чабыш атлар ярсып көтә, әнә,
Сизә алар бәйрәм җитәсен.
Сөйгән халкым, туган җирем көтә
Сабантуйның якты иртәсен.
Сабан туе
Сабан туе! Бәйгеләрдә
Барча халык катнаша.
Гер күтәрә, бау тартыша,
Бу — гаҗәеп тамаша.
Сабан туе мәйданында
Күтәрелә күңелләр.
Җилдәй җитез атлар чаба,
Көрәшә ир-егетләр.
Һәр кешегә дә мәйдан киң,
Сәләтлеләр — уртага.
Язгы чәчү батырлары
Бүген итә тантана.
Киленнәр бизәкләр чиккән,
Нурдандыр өлгеләре.
Ел-чорлар аша җилферди
Сабантуй сөлгеләре.
Сабантуй
Сабантуймы, Сабантуй –
Уеннар туе бит ул,
Тәм-томнар сые бит ул,
Җиңүләр уе бит ул.
Чаптар өстендә чабып,
Катыктан тәңкә табып,
Колга башына менеп,
Узышлыга йөгереп
Һәм татарча көрәшеп,
Аркан белән сөйрәшеп,
Ватмый йомырка ташып,
Тапкырлыкта сынашып
Җиңсәң әгәр,
Сабантуй –
Эчкә шатлык
сыймас туй!
Сабантуйда
Колга тора мәйданда –
Биегрәк Айдан да!
Әтәч – колга башында,
Кызыктыра барсын да.
Тик менә алмый беркем дә –
Мин дә бар шул төркемдә.
Менә – миңа да чират.
Менәм, мин дә бит ир-ат!
Менеп киттем тиз генә,
Тиз генә, җитез генә!
Һәм карадым түбәнгә –
Ай-ай… биек менгәнмен,
Ничек менә белгәнмен?
Ничекләр төшим җиргә?
Куркыта карарга да.
Торам шулай килалмый
Бернинди карага да…
Үч иткәндәй, әтәч тә,
Бөтен көчкә кычкырып,
Китте кулдан ычкынып!
Ычкынды, җиргә очты,
Йоны гына – учымда.
Әтәч урынында мин
Калдым колга очында.
Кирәкми әтәчегез,
Кирәкми бүләгегез –
Мине алырга гына
Менегез берәрегез!
Сабантуй
Ник безгә дә көрәшмәскә,
Мәйдан тотмаска әле.
Көрәшик, әйдә, бергәләп,
Бүген бит яз бәйрәме.
Сабан туенда көрәшеп,
Бил бирмәскә өйрәник.
«Без һәрвакыт әзер!» – дигәч,
Җиңелмәскә өйрәник.
Куәтебез ташып тора,
Һәркемдә – ярсу йөрәк.
…Без беләбез: әтиләргә
Лаеклы алмаш кирәк!
Сабантуй
Сабан туе, Сабан туе,
Без бакчада уйныйбыз.
Ярышабыз, узышабыз,
Матур җырлар җырлыйбыз.
Билгә сөлге салабыз да
Көрәшергә чыгабыз.
Әле батыр булмасак та,
Үскәч чынлап егарбыз.
Иң өлгерләр, иң җитезләр
Бүләк яулап алалар.
Бөтен җирдән җыелганнар
Сабантуйга балалар.
Сабантуй батыры
Быел батыр кем дисәң,
Батыр калды Шәвәли.
Зур мәйданда берүзе
Басып калды Шәвәли.
Басып калды Шәвәли,
Екты ул барчасын да.
Батыр калды Шәвәли
Балар бакчасында.
Сабантуй бүген бездә!
Шатлыклар – күңелебездә.
Ал кояш – күгебездә.
Килегез, дуслар, кунакка,
Сабан туй бүген бездә!
Иң уртага утырканнар
Иң озын бер колганы –
Колганың да бик тиз генә
Менеп булмый торганы.
Җиңгиләр биреп җибәргән
Бизәкле бүләкләрен,
Ә малайлар көрәшергә
Сызганган беләкләрен!
Ә кызлар киеп чыкканар
Иң матур күлмәкләрен.
Латыйп бабай төяп килгән
Иң ныклы чүлмәкләрен.
Абыйлар алып килгәннәр
Иң җитез юртакларын.
Гармунчылар алып чыккан
Җырларнын уртакларын.
Җилферди чиккән сөлгеләр.
Бүләкләр – күбебезгә!
Көрәшик тә, узышыйк та –
Сабантуй бүген бездә!
Бүген бездә сабантуй
Бүген бездә сабантуй,
Эшләреңнең барын куй.
Тизрәк йөгер мәйданга:
Бәйрәм башлана анда.
Кемдә нинди һөнәр бар?
Йөгерергә кемнәр бар?
Кызганмый табаннарны
Узыгыз мәйданнарны.
Ә көрәшә кайсыгыз?
Көч сынашып кайтыгыз,
Курыкмагыз егылудан,
Йөгереп артта калудан.
Ансыз булмый сабантуй,
Колагыңа киртеп куй.
Булмаса һөнәрегез,
Читтән карап йөрегез.
Картлар чулмәк ватканын,
Көрәшчеләр бер-берсен
Җилкә аша атканын.
Карасагыз – бәйрәм бар.
Сусасагыз – әйрән бар.
Ял итәрсез – арсагыз,
Үкенмәссез – барсагыз.
Сабантуй
Сабантуй бәйрәме
Тора гел алыштан:
Ул көнне теләгән
Һәр кеше ярыша.
Иң элек батырлар
Көчләрен сынаша:
Кем калыр батырга
Бу көрәш-сынашта?!
Яшүсмер малайлар
Көрәшә иң элек.
Бабайлар да хәтта
Алалар җилкенеп.
Судьялар күзәтә,
Җиренә җиткереп.
Кешеләр торалар,
Кул чабып, көч биреп:
– Хәрәмләшмә, егет, алдашма.
– Хәйләләп егарга маташа.
– Биленнән урап тот, биленнән.
Бирешмә!…
Егып сал, егып сал тиз генә.
Һоп әйдә! Һоп!Һоп! Һоп!
– Молодец икәнсең – булдырдың!
– Ну, малай, шәп аста калдырды.
– Егетнең асылы икәнсең, асылы.
– Менә бит кем быел Сабантуй батыры.
Гөр килеп батырны
Чөяләр һавага.
Иң олы бүләкне
Бирәләр аңарга.
Иң матур сөлгене
Бәйлиләр биленә!
Зур, симез тәкәне
Салалар иңенә!
Чәчәккә күмелгәч тугайлар,
Июньнең иң матур көнендә
Болынның иң матур җиренә
Килегез Сабантуй күрергә!
Сабантуйга кайта зимагурлар…
Сабантуйга кайта зимагурлар,
Авылыннан качкан балалар
Кендекләрен җирдән өзгәч,
Сагындык, дип оран салалар.
Кайта алар текә машинада
Киемнәре ай-һай кәттә соң!
Борыннары күккә кадәр тигән
Маңка, иде диеп әйтмәссең.
Җир сөрмәгән алар, җил сөймәгән
Тормышлары шаулы шәһәрдә
Өйрәнгәннәр әзер һәм бәзергә
Җиңел генә рәхәт яшәргә.
Сабантуйлар авыл халкы өчен
Көчен түккән ферма-кырларда
Көнне-төнгә ялгап эшәүчеләр
Бүген хаклы биеп-җырларга.
Киемнәре кыйммәт булмаса да
Йөрәкләре алтын аларның
Бу кытыршы каткан кулларында
Җылысы бар җәйге таңнарның.
Күңелләре юмарт, кунакчыллар
Һәрбер эштә батыр, уңганнар
Колач җәеп каршы чыга алар
Зимагурлар, сезгә туганнар.
Сабантуйга мактанам, дип
Күңел ачам, диеп кайтмагыз
Сезгә икмәк, ит-сөт биргән шушы
Җир кешесен чөеп мактагыз.
Бүләк белән, күчтәнәчләр белән
Кайтыгыз сез туган йортларга
Сабантуйда һич тә онытмагыз
Кыр батырын ихлас котларга.
Күрешүләр кирәк, җанда-сагыш,
Сыйныфташлар әле исәндер
Җанга дәва була алган җилләр
Туган якта гына исәдер.
Зимагурлар кайта Сабантуйга,
Көтә авыл, көтә ул сабыр…
Мин дә кайтам, мин дә ташлап киттем
Җир сөрмәдем, мин дә-зимагур!
Майдан по-татарски: семь веков дружбы
Василий Теркин, лихой боец Великой Отечественной войны, а также заглавный герой знаменитой поэмы Александра Твардовского, не только рассказал однополчанам об этом веселом празднике, но и дал свое, военное его толкование. Да, главный национальный праздник татарского народа имеет необычную многовековую историю и разные версии своего происхождения, в которых корреспонденту «БИЗНЕС Online» помогали разобраться архивисты.
Сбор подарков для победителей Сабантуя. Арский район
ВСЕМ ПРАЗДНИКАМ ПРАЗДНИК
«Сабантуй, издревле отмечающийся как календарный обряд в честь пробуждения природы и весеннего сева, является главным национальным праздником татарского народа, составной частью его образа жизни, — пишет в своей докторской диссертации «Исторические корни и развитие традиционной культуры татарского народа» историк, журналист, автор многих книг и архивно-исторических очерков Дамир Шарафутдинов. — Благодаря заразительной лихости, всеобщему веселью, жизнеутверждающему народному юмору, массовости, где каждый является одновременно и участником, и зрителем, Сабантуй давно стал и общим праздником народов Татарстана. Привлекательны самобытность обрядов, национальная борьба корэш, скачки и другие состязания и аттракционы массового действа. С 1990 года Сабантуй включен в список законодательно утверждаемых общереспубликанских праздников. По существу, Сабантую — единственному из национальных обрядов — в законодательном порядке присвоен статус общегосударственного праздника республики».
Определить точно, в какой исторический отрезок времени зародился праздник, достаточно сложно. Письменных источников, дающих представление об исторических корнях Сабантуя, практически не сохранилось. Сегодня можно назвать единственную эпитафию булгарского периода, обнаруженную в июле 1979 года в древнем селе Иске Салман Алькеевского района. Наиболее вероятной ее датой считается 1292 год, что говорит о более чем 710-летней истории Сабантуя в Волжской Булгарии.
Афиша о проведении Сабантуя близ сада «Аркадия». 1925 год
«ВРЕДНЫЙ» ПРАЗДНИК
Татарские религиозные деятели, а также российские царские власти несколько настороженно относились к феномену Сабантуя, но их действия и слова, слава Аллаху, ограничились вроде как бы ворчанием и не дошли до запретов и репрессий. В своей книге «Сабантуй» Шарафутдинов приводит такие любопытные факты: «Вот что писал, например, считавший себя человеком просвещенным, оренбургский мулла Абу Сагит аш-Шодави: «У мусульман существуют национальные праздники Сабантуй и Джиен. Не будет большой ошибкой, если назвать первый праздник свадьбой шайтана, а второй — днями, когда шайтан производит на свет своих младенцев. Запрещение подобных праздников, служащих порочной нравственности, является задачей отцов нашей нации».
В 1767 году новокрещенские школы Казани посетила императрица Екатерина II, где были произнесены от лица всей школы стихи. Нашлись и такие строки о Сабантуе:
И как благодарности нам не воздавати
Тебе, о Монархиня! щедрая всех Мати;
Ты сих орд свободила разных недоумений,
Науча правой вере, и от заблуждений,
А каких, с себя начну: родом я Татарин,
Всем скажу, скажу нечтось от Ординских тайн
Мы чли Махмета с зятем ево и Алкоран,
Хосана, Гусенна да праздник наш Сабан.
Далее в этих виршах утверждается, что Сабантуй — это смертный грех, он должен быть в аду вместе с Кораном, мечетями и Курбан-байрамом. Комментарии, как говорится, излишни! Можно привести немало примеров и из более близких времен. Менялась тактика, а суть была та же: Сабантую не место в духовной жизни и быте татар.
Недаром в истории мы встречаемся с фактами, когда реакционно настроенная часть общества под надуманными предлогами выступала против празднования Сабантуя и требовала его запрещения. Ярким выразителем подобных тенденций был, например, член-корреспондент российского общества покровительства животным Г. Соловьев. Выступая в печати, он ратовал за запрет «вредного обычая гонки лошадей» на Сабантуе, ссылаясь на заведомо сфальсифицированные цифры о количестве загоняемых насмерть лошадей. В частности, он указывал, что вследствие таких гонок по одной Вятской губернии ежегодные убытки выражаются в десятках тысяч рублей.
«Празднование Сабана, соединенное с истязанием и потерей лошадей, — писал автор, — помимо экономического вреда, наносимого им населению, имеет еще другую важнейшую сторону: этот варварский обычай при низком умственном развитии татар влияет крайне вредно на их нравственность, закаляя грубость нравов местного населения и тормозя, таким образом, стремление правительства, старающегося по возможности скорее водворять элементы гражданственности между оседлыми инородческими племенами, населяющими Россию. Вообще, Сабан деморализует татар и может эту жестокость передать и русскому населению, и прочим». Правление российского общества покровительства животным обратилось к санкт-петербургскому гражданскому ахуну с просьбой высказать по этому поводу свое мнение, на что глава столичных мусульман Гатаулла Баязитов, издатель одной из первых татарских газет «Нур», исследователь исламской философии, ответил весьма интеллигентно и по существу: «Что же касается праздника Сабана, то долгом считаю Вам сообщить, что это не религиозный праздник, а народное обычное веселье, народное удовольствие: безобидная борьба, бег пеших и конных и т. п. Изменить же или уничтожить вовсе этот праздник зависит не от духовного лица».
Василий Теркин, герой знаменитой поэмы Александра Твардовского, не только рассказал однополчанам об этом веселом празднике, но и дал свое, военное его толкование
Хотелось бы также заметить, что в то время «защитник животных», обвинявший татар в низком умственном развитии, мог бы бросить взгляд на Европу. Полагаем, даже столь распространенная на Пиренейском полуострове коррида, где гибнут быки, лошади, а иногда и люди, вряд ли свидетельствует о «низком умственном развитии» испанцев и португальцев.
В годы советской власти открытых призывов к запрету Сабантуя в целом не замечалось. Однако в ряде районов Татарстана были и годы без Сабантуя, до недавнего времени не считали нужным его проведение в малых аулах. Власть предержащие старались превратить его в показательные агитационно-пропагандистские мероприятия, выхолащивая тем самым его душу. Были попытки «обновления» многовековой традиции, т. е. проведения с использованием основных элементов Сабантуя всевозможных фестивалей, маевок. Время показало безжизненность и бесперспективность таких искусственно создаваемых имитаций на базе древних обрядов.
Сабантуй в Арском районе. 1974 год
ТАТАРСКИЕ ОЛИМПИЙСКИЕ ИГРЫ
Самой распространенной точкой зрения на происхождение и значение Сабантуя является мнение, что этот праздник формировался в Поволжье, на булгарской земле, и что Сабантуй, дословно переводимый на русский язык как «праздник плуга», является праздником, посвященным началу весеннего сева.
В своих работах Р. К. Уразманова, много лет занимающаяся изучением народных обрядов и праздников, писала: «Истоки празднования Сабантуя уходят в глубокую древность и связаны с аграрным культом. Об этом свидетельствует его название: «сабан» означает «яровые», или в другом значении — «плуг», а «туй» — «свадьба», «торжество». Таким образом, смысл слова «Сабантуй» — торжество в честь сева яровых. Первоначальная цель обряда, очевидно, заключалась в задабривании духов плодородия с тем, чтобы благоприятствовали хорошему урожаю в новом году. С изменением хозяйственного уклада жизни магические обряды теряли смысл, но многие из них продолжали бытовать уже как народные увеселения и праздники. Так случилось и с Сабантуем. В XIX веке он был уже просто веселым народным праздником, который знаменовал начало очень сложных, трудоемких сельскохозяйственных работ. Только в отдельных местах сохранились пережиточные обряды, указывающие на первоначальную связь Сабантуя с магией».
Юный участник соревнования, Советский район Казани. 1980 год
«НА ПРАЗДНИК САБАН ПРИХОДЯТ ВСЕ»
Сабантуй в Арске. 1971 год
ТРАДИЦИИ И РИТУАЛЫ
Большую работу по обогащению содержания Сабантуя проводил Восточный клуб, созданный по инициативе лучших представителей демократической интеллигенции: Габдуллы Тукая, Фатиха Амирхана, Хусаина Ямашева, Галиаскара Камала и др. Программа клуба была рассчитана на многие полезные дела и вобрала в себя идею возрождения и развития ряда народных обычаев и традиций, как, в частности, древнего весеннего праздника Сабана. По уставу клуба предполагалось устраивать гулянья и игры во время Сабантуя (запрещались игра в карты и продажа спиртных напитков), проводить музыкальные и литературные вечера, давать драматические представления, выписывать книги, газеты, а также приглашать специалистов по разным наукам. Клуб внес определенный вклад в дело пропаганды и возрождения прогрессивных народных обычаев и традиций.
На Сабантуе в Березовой роще в Казани. 1993 год
Из дореволюционных сабантуев в литературе красочно описан праздник 1834 года, который прошел с 25 мая по 1 июня. «Ныне татары въ первый разъ пригласили русскихъ на свой праздникъ посредством герольда, имевшаго въ руках длинную палку, на концъ которой висъл пестрый платокъ, и ходившаго по улицамъ Казанскимъ», — писал об этом торжестве Фукс. Заслуживает внимания и этнографическая заметка учителя казанского приходского училища №2 К. Евлентьева «Весенний праздник Сабанъ у казанских татар», направленная 4 июня 1855 года в императорское русско-географическое общество, в которой он пишет не только о главном Сабантуе, проводимом со скачками и разнообразными играми за Ново-Татарской слободой, но и дает сведения о празднике, организуемом в Адмиралтейской слободе для рабочих Порохового завода. Между прочим, наблюдательный автор наряду с описанием многих традиционных атрибутов обычая, в том числе полотенец и платков, вывешенных на шест, воткнутый в землю, обратил внимание и на такую немаловажную деталь обряда, как подарки, приготавливаемые молодыми супругами из татар, женившихся именно в предшествующую Сабану зиму. Этот старинный ритуал, как и вышитые полотенца, приготовленные молодыми снохами, вышедшими замуж после прошлогоднего Сабантуя, по-видимому, означает их приобщение, соучастие таким образом в сакральном акте, что, вероятно, должно было принести им много детей.
Но со всем тем положительным, что имелось в содержании праздника, в дореволюционном Сабантуе остро обнажались и свои противоречия. Нередко случалось, что баи, богатые торговцы по своей прихоти устраивали состязания, унижающие человеческое достоинство, например по съеданию кренделей.
Состязания по хождению по наклонно поставленной жерди. Кировский район Казани, 1974 год
ПРАЗДНИК ПОСЛЕ РЕВОЛЮЦИИ
«В первые же послереволюционные годы Сабантуй используется для сбора средств в благотворительных целях: оказания помощи семьям фронтовиков, пострадавшим от пожара, в пользу беспризорных и т. д., — читаем в книге Шарафутдинова «Сабантуй». — Так, один из активных организаторов праздника в первые годы после революции Махмут Дулат-Али извещал, что средства, собранные на Сабантуе 1919 года, состоявшемся в саду «Аркадия» у озера Кабан, использованы для приобретения подарков татарским воинам-фронтовикам».
Протокол заседания мусульманского бюро Казанского губкома РКП(б) о праздновании Сабантуя от 23 апреля 1920 года (чтобы увеличить, нажмите)
Несмотря на то что с каждым годом замечалась политизация праздника, а «Сабантуй Татарстана» в 1925 году, приуроченный к 5-й годовщине Татреспублики, вообще открылся утомительным митингом, народные игры и состязания, веселье продолжают занимать в программе ведущее место. Причем выявляются уже батыры и среди детей. Примечательно, что на Сабантуй 1926 года привлекаются скаковые лошади из всех кантонов. В программу включаются выступление кавэскадрона Татаро-башкирской военной школы с показом упражнений по джигитовке и высшей школы верховой езды, парад отряда физкультурников и даже выступление медведя-борца, который под аплодисменты зрителей вызывает всех желающих помериться силой. Словом, организаторы стремятся, исходя из задач дня, обогатить содержание праздника.
Скачки на празднике Сабантуй в Казани. 2002 год
Как правило, в празднестве участвовали объединенный хор самодеятельности в несколько сот человек, артисты театров и цирка. Так, в одном из таких празднеств участвовал известный артист Дуров со своими дрессированными слонами. Специально выделенные инструкторы принимали у всех желающих нормы на значок ГТО и ГСО. Не случайно для изучения опыта проведения таких праздников соседние республики присылали своих представителей, например, из Башкирии, Бурят-Монголии и так далее.
В 30-е годы XX века расширилась география проведения Сабантуя: он проводился в Москве, Ленинграде и других городах РСФСР, где компактно проживали татары.
Борьба корэш на Сабантуе. 1979 год
САБАНТУЙ В КАЗАНИ
Президент России Борис Ельцин во время участия в конкурсе «Бой горшков» на Сабантуе в Арском районе. 1996 год
Казанский Сабантуй второй половины XIX века праздновался «за городом, пройдя через старое татарское кладбище (мазарки), на поле у небольшой березовой рощицы, по дороге в деревню Победилово». Соблюдались и сроки проведения: «Он справляется иногда раньше, иногда позже, но всегда в промежутке времени от половины мая до половины июня, продолжаясь ровно неделю от пятницы до пятницы». На 50-е годы XIX века приходится первое упоминание о сабантуях, проводимых в Адмиралтейской слободе и на Пороховом заводе, среди рабочих которых были и татары. Так, в 1855 году оба Сабантуя проводились в воскресенье, в единственный день отдыха рабочих: в Адмиралтейской слободе — 24 апреля, на Пороховом заводе еще раньше — он совпал с христианской Пасхой. Подарки для Сабантуя собирались у молодоженов, были и денежные взносы, в том числе и от русских. Полотенца, платки по обычаю вывешивали на шест, который или втыкали в землю, или держали в руках. Из состязаний упоминаются пешие забеги, конные скачки, корэш. Праздник, как и прежде, длился неделю, в промежутке времени от половины мая до половины июня, в зависимости от погоды и других обстоятельств. Сведения о каких-либо играх отсутствуют. Фатих Амирхан отмечает, что в 70-е годы XIX столетия увеселительная программа была небольшой, в частном порядке приглашались музыканты.
Бег в мешках на Сабантуе в Арском районе. 1974 год
В Казани Сабантуй проводился с давних пор на Арском поле (теперь улица Ершова), когда оно еще не было застроено и представляло из себя открытое поле. Затем место Сабантуя было переведено за Ново-Татарскую слободу. Но тяга к изначальному месту проведения праздника у казанцев со временем не ослабла, и в 1933 году там же, на улице Ершова, на территории парка культуры и отдыха, был сооружен для Сабантуя специальный майдан в мавританском стиле, где и проводился праздник много лет. В последние десятилетия в Казани Сабантуй Вахитовского района из ЦПКиО был перенесен в Березовую рощу, но с 1991 года он опять же возвратился в городской парк культуры.
Бой на бревне Казань. 1960 год
МОЛОДОСТЬ ДРЕВНЕГО ПРАЗДНИКА
Татарский народ сумел глубоко и естественно вплести первичные мотивы бесценного обряда в ткань Сабантуя. Поэтому духовенство, другие противники этого праздника и даже исследователи более позднего времени стали воспринимать его только как праздник национального искусства и спорта с обильными угощениями, праздник начала весенних полевых работ. Это позволило Сабантую, возникнув в древние языческие времена в тюркоязычной среде, кочевать из века в век, обогащаясь в ходе своего развития новыми формами и содержанием. Практика сабантуев последних десятилетий показывает, что в их программу входит в среднем не менее 20 национальных и международных видов спортивных состязаний и игр. Возрождаются и такие его традиции, как проведение конкурсов народных сказителей, певцов и поэтов, древних игр молодежи, плясок, сопровождаемых народными песнями, хороводами.
Открытие Сабантуя в Нижнекамске. 2001 год
Сабантуй как главный праздник татарского народа синтезирует все основные народные праздники, включая и многие древние обряды семейных праздников татар. Истинно народная природа, дух Сабантуя исподволь содействуют сохранению и укреплению межнационального согласия, социальной стабильности. Поэтому отнюдь не случайно Сабантуй был включен в список законодательно утвержденных общереспубликанских праздников. Сроки его проведения в районах и городах ежегодно устанавливаются указом президента Республики Татарстан.
Сегодня предмет гордости древнего Сабантуя — непреходящий дух дружбы и гостеприимства. Сохраняя лучшие традиции татарского народа, современный Сабантуй стал праздником всех национальностей, проживающих в Татарстане. География современного праздника не ограничивается только Татарстаном, он проводится татарскими диаспорами России, стран ближнего и дальнего зарубежья.
Подготовил Михаил Бирин
Сегодня на сайте «Архивная служба РТ» размещена виртуальная выставка любопытных фотографий и документов из республиканских архивов, посвященных истории Сабантуя. Всех, кому интересна история родного края, сотрудники главного архивного управления при кабинете министров Республики Татарстан приглашают ее посетить, нажав на ссылку.