Что значит иттын баласы
Как распознать казаха или казахские стереотипы
Он уходил, она вслед кричала, не уходи давай шай iшiп отыр.
Ох, чай. Можно бесконечно смотреть, как течет вода, как горит огонь и как казах без конца пьет чай. Наверное каждый казах такое про себя говорил: Шай iшiп жатайык.
Еще у казаха соседский ребенок всегда лучше твоего.
Также казахи боятся, что скажут другие люди, то есть не журттар айтады. Главное, чтобы не тебе было хорошо, а чтобы люди не так подумали.
Каждый казах вместо «поздравляю» должен дать корiмдiк. Поэтому мой диплом больше принес пользы в качестве корiмдiка, чем при трудоустройстве.
Еще каждый казах спешит сказать радостную новость первым. Это называется суйiншi. За радостную новость дают деньги.
Также казахи любят делиться на жузы, а потом ругаются из-за того. Но за границей казах готов порвать глотку за земляка.
Только на свадьбе можно увидеть всех 100500 родственников.
Также казахи любят опаздывать. Поэтому на Казпочте работают настоящие казахи.
А вы какие знаете казахские стереотипы/методы поведения?
Иремнең абыйсы үзенә бала табып бирүемне сорый
Мин өйдә генә, хуҗалык эшләре белән шөгыльләнәм, иремнең дә эшендә бар да яхшы. Безгә күршеләребез дә гел көнләшеп, кызыгып карый — әти-әниләр белән дә искиткеч яхшы мөнәсәбәтләрдә, иремнең абыйсы Илсурның гаиләсе белән дә без күршеләр генә, бик дус-тату яшибез. Ә ничек дус булмаска соң? Илсур иремнән 2 яшькә олырак, ул кечкенә вакытында ук энесен гел караган. Ул вакытта әти белән әни күп эшләгән, ә Илсур Фәритне бакчага да, мәктәпкә дә йөрткән, укырга, дәресләрен әзерләргә булышкан. Бер сүз белән генә әйткәндә, Фәрит өчен абыйсы Илсур — чын авторитет. Ә мин нишләп бертуган абый-эненең арасына керергә, аларны ачуланыштырырга тиеш әле. Туганнар арасын бозарга сәбәп тә, моңа хакым да юк.
Илсурның хатыны Сәрия дә бик мөлаем, ягымлы, ачык йөзле, уңган хатын-кыз. Аның белән уртак телне тиз таптык. Төрле хатын-кыз кызыксынулары турында да сөйләшергә яратабыз. Тагын бер яраткан шөгылебез бар — чәчәкләр үстерергә яратабыз. Авыл җирендә бөтен кешенең дә чәчәккә исе китми бит, аңа ашый торган әйбер булсын. Ә без Сәрия белән чәчәк орлыкларын, үсентеләрен интернеттан да кайтартабыз, шәһәргә дә барып алабыз. Шуңа күрә аның да, минем дә ишегалды — чын гөлбакча.
Сәрия бик яхшы хатын-кыз, ләкин бер проблемасы бар — бала таба алмый. Ниндидер хатын-кыз авыруы бар анда, мин аны ничек булдыра алам, шулай тынычландырырга тырышам.
«Ул кадәр кайгырма инде. Хәзер нәрсә генә эшләмиләр бит. Хатыны булмаган ир-атлар да бала алып кайта. Онык үстерер яшькә җиткән җырчылар, артистлар үзләре бала табып ята. Әле син яшь, көчле, ниндидер юк-бар авыру өчен борчылма. Хәзер медицина көчле бит, бер ел да узмас, дәваларлар. Яки операция ясарлар, яки башка берәр нәрсә уйлап табарлар», — дип юата идем.
Сәриянең моңа бик ышанасы килә иде, хәтта күзләрендә очкыннар кабынды. Әмма вакыт уза, бернинди медицина да аларга ярдәм итә алмады.
Илсур да балаларны бик ярата иде. Безгә килгәч тә башта бөтен бала-чага белән күрешеп, алар белән шаярышып алмыйча, безнең янга да килми иде. Балалар янына күчтәнәчсез, бүләксез бер тапкыр да килгәне булмады. Безнең балалар да аны бик ярата инде.
Ул көнне без улыбыз Рөстәмнең 3 яшьлек туган көнен уздырган идек. Гадәттәгечә, табын түрендә — Илсур белән Сәрия. Күңелле итеп, җырлап-биеп бәйрәм иттек.
Кунаклар таралышкач, мин балаларны йоклатырга бүлмәләренә алып кереп киттем, ә Сәрия табынны җыештырып калды. Балаларны яткырырмын да, Илсур, Сәрия белән сөйләшеп утырырбыз дип уйладым.
Улымны йоклатканда бүлмәгә Илсур белән Фәрит килеп керде.
«Ииий, беләм инде мин аның нәрсә әйтәсен. Тагын сине балыкка җибәрүемне сорыйдыр. Юк, җибәрмим!» — дип көлеп куйдым.
«Юк, мин ул хакта түгел. Миңа бала табып бир әле, Гөлнәзирә?» — диде Илсур.
Мин аптыраудан агарынып каттым. Сүз дә әйтә алмадым. Әле бит бу сүзләрне ирем дә ишетеп тора, әмма кылы да селкенми. Ә Илсур сүз дә әйтергә ирек бирмичә сөйли башлады:
«Гөлнәзирә, күреп торасың бит инде, безнең Сәрия белән берни дә барып чыкмый. Сезгә килеп балаларыгызны күргән саен, йөрәгем кысылып куя. Сәрияне ташлый да алмыйм, ә ул бала таба алмый. Менә сездә утырам, сездә күңелле, өегездә бала-чага тавышы яңгырап тора, чыр-чу. Ә бездә кабер тынлыгы…»
«Илсур, бәлки балалар йортыннан бала алырсыз», — дидем, нәрсә әйтергә белмәгәннән.
«Була да соң. Безнең эштәге бер ир алды уллыкка бала — хәзер хастаханәдә кайтып керә алмыйлар. Юкса, башта сау-сәламәт бала иде, соңыннан бер чир артыннан икенчесе китте. Мин сабыемның авыртудан интеккәнен, ә үземнең аңа берничек тә ярдәм итә алмавымны күз алдыма китерәм… Ә сезнең балалар сау-сәламәт. Мин дә сәламәт. Ул балага бездә яхшы булачак», — диде.
«Илсур, син үз акылыңдамы соң? Мин 9 ай йөрәк астымда йөрткән нарасыемны, песи баласы биргән кебек сезгә бүләк итәргә тиеш буламмы? Суррогат әни тап, мондый эшләр хәзер җиңел эшләнә», — дидем ачуым чыгып.
«Син беләсеңме аларның күпме акча сораганын? Бер миллион белән генә дә котылып булмый! Ә монда… Син бала табуга без башка җиргә күченеп китәчәкбез. Әтинең мирасыннан да баш тартырмын, барысы да Фәриткә калсын», — диде Илсур.
Чыктым да Сәрия янына атылып кердем.
«Ишеттеңме безнең ирләр нәрсә уйлап чыгарган? Бөтенләй акылдан чашканнар ахры!» — дидем.
«Нишләп чашсыннар… Башкача мөмкин түгел, ахры. Бала булмаса, ташлаячак ул мине. Ә монда, син бала тапсаң да, Илсур сиңа кирәкми бит, ә башка хатын-кыз булса… Олыгайган көнемдә бер ялгызым калачакмын. Мондый гарип-гораба кемгә кирәк булсын», — диде Сәрия авыр сулап.
Бу хакта озак бәхәсләштек инде. Ирем дә һәрвакыт абыйсы яклы, хәтта шушы очракта да. Ә менә мин үземә урын таба алмый бәргәләнәм. Хәзер барысы да миннән тора, җавап бирергә кирәк. Ә мин һич кенә дә очына чыга алмыйм, нишләргә?
баласы
1 баланың баласы
2 аккош баласы
3 арыслан баласы
4 ата баласы
5 аю баласы
6 әдәм баласы
7 болан баласы
8 бөркет баласы
9 бүре баласы волчонок
10 дөя баласы
11 дуңгыз баласы
12 елан баласы
13 җәнлек баласы
14 йомран баласы
15 каз баласы
16 кама баласы
17 карга баласы
18 карчыга баласы
19 кәртәлек баласы
20 козгын баласы
См. также в других словарях:
БАЛАСЫ — Разводить баласы. Обл. Неодобр. То же, что травить баланду 1. Мокиенко 1990, 35 … Большой словарь русских поговорок
Разводить баласы — Обл. Неодобр. То же, что травить баланду 1. Мокиенко 1990, 35 … Большой словарь русских поговорок
емшек баласы — 1 1,5 жасқа дейін емшек еметін сәби … Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі
ойын баласы — Сегіз бен он екі жасар аралығындағы бала … Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі
Дулатов, Миржакип — Руководители партии «Алаш», Слева Ахмет Байтурсынов, в центре Алихан Букейханов, справа Миржакип Дулатулы, фото 1917 года Миржакип Дулатулы Мыржақып Дулатұлы … Википедия
бала — 1. Яңарак туган яки әле үсеп җитмәгән һәрбер җан иясе. Бәби. Үсмерлек чорына кадәр булган малай яки кыз 2. Атага яки анага карата: аннан туган зат (кеше яки хайван). Нин. б. хайваннан, токымнан туган зат аю баласы. күч. Халык яки чорның, социаль… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
қызалақ — 1. (Рес., Орын.) қыз, қыз бала. Сегіз баламнан тазарған соң мына қ ы з а л ағ ы м туып еді, атын Ұмтылған қойдым (Рес., Орын.). 2. (Қ орда: Сыр., Жал., Қарм.; Қарақ.; Ақт., Қараб.; Орал: Чап., Казт.; Рес., Қалм.) 11 12 жасар қыз бала. Мектепте… … Қазақ тілінің аймақтық сөздігі
оразы — (Гур., Маңғ.) бақытты адам. О р аз ы н ы ң баласы он бесінде бас болады, Шиырлының баласы жиырмасында жас болады (Мақал; Гур., Маңғ.) … Қазақ тілінің аймақтық сөздігі
талан — 1 Қ орда., Арал; Ақт.: Шалқ., Қараб.) бедел, абырой. Колхоз мүшелерінің арасында басқарманың т а л а н ы бар (Ақт., Шалқ.). Колхоз мүшелеріне жас күнінде т а л а н ы м жүріп тұрды (Ақт., Қараб.). 2. (Қост., Жанг.; Ақт., Қараб.; Қ орда: Сыр.,… … Қазақ тілінің аймақтық сөздігі
туажат — (Алм.: Жам., Кег.) немелтайдан туған бала. Бұл бала маған т у а ж а т болады, яғни шөберенің баласы (Алм., Жам.). Рысқұл баласы Тұрар Түйе бидің т у а ж а т ы (Ш. Мұрт., Жұлд. көп., 193). Т у а ж а т т а н туғанша, тұқымнан тусын (Алм., Кег.) … Қазақ тілінің аймақтық сөздігі
шиырлы — (Маң.: Маңғ., Шевч.) жолы болмайтын, басынан қырсығы арылмайтын, маңдайының соры бар (адамға қатысты қолданылады). Оразының (қ.) баласы он бесінде бас болады, Ш и ы р л ы н ы ң баласы жиырмасында жас болады (Мақал) … Қазақ тілінің аймақтық сөздігі
Ырымның жаманы болмайды. Ырымға неге сенеді?
Ырым – тәрбие-тағылым ба? Көрпеш ұғымы, қасқыр тарамысын күйдіру, түйеден аттау, тізгін керу, ит көйлек, шілдесу, үйірін күту, бала сату туралы не білеміз?
Қазақ – ырым-тиым арқылы ұрпақ тәрбиелеп, ата салтын жаңғыртып отырған халық. Жалпы көшпелі халықтың қатты ырымшыл болатыны белгілі. Жаман ырым болмайды. Ырымдай алмайтын адам болады. Жақсы ниеттен туған жақсы амал есептелетін ырымшылдық таза сенім мен талғар түйсікке жетелеп, рухани тегімізге жақындататыны ақиқат.
Ырымға сенбейтін адам болмайды. «Сенбеймін» деген адам да басына іс түскенде өзі іздеп табады.
Жұбайы жүкті болса, аңшы буаз аңға тиіспейді
Көрпешті өлтіргенге, яғни іштегі сәбиді өлтірушіге қоса 10 адам жазаланады
Құрсақтағы сәбиді ата-бабаларымыз «көрпе, көрпеш» деп атаған. Көне түркі жазбаларында «көрпе» сөзі – «балғын, жаңа» деген мағына берген. Егер қандай да бір себеппен «Көрпешті» өлтірген жағдайда қандықолмен қоса 10 адам өлім жазасына кесілген. Себебі іштегі сәбидің – Көрпенің дәрежесі періштемен тең саналып, дала заңы бойынша оның құны 10 адамға тең деп белгіленген.
Міне, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының әлі толық айтылмай келе жатқан ақиқаты осы. Қозы – Көрпештің әкесі, ал Баян – анасы. Сол Көрпешті өлтіргенін білген Қодардың өзін-өзі өлтіруі – үлкен трагедияның басы ғана болатын. Ал қазір ше? Сол періште жандарды анасының жатырында-ақ қынадай қырып тастайды.
Ұл туғысы келсе, келіншек еркектің қару-жарағын, қыз туғысы келсе – жүзік-сырғаны, моншақты, қызыл түсті матаны жастанып жатады. Екіқабат әйел қоян етін жемейді, жесе баласы қоянжырық болып туылады. Келін төрге шықпайды, төр – қонақтың немесе отағасының орны. Түсік тастамасын деп екіқабат әйелдің етегін бүріп қояды.
Жүкті әйелді түйеден аттату немесе астынан өту
Жүкті анаға ырымдап, түйе сүтін, шұбатын ішкізбейді, түйе етін жегізбейді. Себебі, жүктілік уақыты ұзарып кетеді деп есептеген. Бұл ырым түйе ботасын 13-14 ай көтеретінімен байланысты болса керек. Оның үстіне боталар кезде «бошалап» алысқа кетеді. Бұл түйенің боталар кезде қатты қиналатынын білдіреді.
«Түйенің үстінен аттату немесе түйе жүнін тұтатып аттату» – егер жүкті ананың босанатын мерзімі созылып кетсе немесе байқаусызда түйе сүті мен тағамын жеді деп есептелсе «түйеден үш рет аттататын» немесе түйенің астынан өткізетін болған. Кейде бураның бас сүйегін төрге іліп қояды.
Ал қазір қалада, түйе жоқ жерде «жүнін тұтатып, содан аттатады немесе суретін сызып, содан аттатады». Бір қызығы сол ырымды орындаған кезден кейін-ақ толғақ басталады екен. Ал сенбей көріңіз!
Жарыс қазан немесе аттың тізгінін не шылбырын керу
Күні жетіп, толғата бастағанда көрші үйде де қазан қайнатып, тамақ асып, «жарысқазан» жасайтын болған. Онда әйелдер жағы «Пісті ме? Пісті!», «Түсті ме? Түсті!» деп айғайлайды екен. Қазан тез қайнаса, толғатқан ана да солай тез босанады деген наным бар. Сонымен қатар үйдегі барлық қаптардың, сандықтардың аузын, есікті ашып қоятын ырым бар. Ана босанғанша үйден өзгеге от бермеген.
Тағы бір қызық ырым – ана толғата бастағанда аттың тізгінін не шылбырын керіп, туыт анаға соны ұстататын болған. Ондағы себеп әдетте жылқы малы, яғни бие туғанын тірі жанға көрсетпейді, әрі еш қиналмай тез туады. Тіптен бірнеше секунд ішінде құлындайды екен. Сол себепті, толғақ жеңіл әрі тез болсын деп ырымдаған.
Сәбидің кіндігін жақсы адамға және балтамен не кездікпен кестірген
Сәбидің кіндік жолын елге сыйлы, таза да жақсы адамға ырымдап кестіреді. Бала өскенде сол «кіндік шешесіне, не кіндік әкесіне» тартады деп ырымдайды. Ал қазір кіндік емханада кесілгенімен де «кіндік жолын» беру арқылы бұл ырым-наным жүзеге асып келеді.
Сонымен бірге кіндікті өткір кездікпен немесе балтамен кескен. Кездіктей немесе балтадай өткір, батыр болсын деген сенімде болған. Қайшымен кеспеген. Қайшымен кессе, жолы қайшыланады, кедергі көп болады деп қарайды.
Кіндігін туған жерге көму
Кесіп алынған кіндікті таза жерге көмген. Ұл баланың кіндігін жеті қырдан асырып көметін болған.
Ал қыздың кіндігін үйге көмген. Себебі, кіндігі үйге көмілген ұлды үйкүшік болады деп есептеген.
Ұл бала «үйде туып, түзде өледі», «қыз бала ошақтың ұйтқысы болсын, кіндігі туған жерге байлансын» деп ырымдаған.
Қалжа жемеген ананың баласы ынжық болады
Сонымен бірге, жас босанған анаға суық су немесе суық тамақ ішкізбейді, суық суға жуындырмайды. Итке «шық» деп айтқызбайды, айтса тісі түсіп қалады.
Аяғын жылы ұстатып, әр күні қой сорпасымен «шілде терін» шығаратын болған. Оны сол сәби өсіп азамат болғанда – «менің де қалжама бір қой жеген» деп мақтаныш еткен. Себебі, қалжа жемеген ананың баласы нашар, ынжық болады деген.
Әрине, дұрыс тамақтанбаса, денсаулығын күте алмаса, жас босанған ана мен оның сәбиінің денсаулығына әсер ететінін осы ырымдар арқылы көрсетсе керек.
Жеңілтек болады деп қыз баланы қырқынан ерте шығармайды. Қыз баланың бір тал шашын кез келген жерге тастамайды, құс іліп кетсе, бас ауруына шалдығады.
Қазақ баланы санамайды және санын айтпайды. Келін бала көтермесе, нағашы жұртының бір баласын қойнына алып жатады. Ана баланы дәретсіз емізбейді. Емшектегі баласы бар әйел жалаңбас баласын емізбейді. Жалаңбас отырса, шайтан қайызғағын сәбидің аузына салып жібереді деп ырымдайды.
Қорыққан баланы емдеу үшін қорықтық құю ырымы
Бала бесіктен шошып оянып, бірнеше күн жылап, қайта-қайта ояна берсе қорғасынды ерітіп, оны баланың төбесіне не алдына ұстап тұрып, табақтағы суға құяды.
Сол кезде бала неден қорықса, соның бейнесі шығады деп есептеледі. Сол бейнені баланың бесігінің бас жағына іліп қояды.
Қорғасынды құю барысында «А, құдайым, пәле-жаладан сақта, сәбиді қорқытқан пәле шық, кет!» деп жаратқанға сыйынған.
Неге «ит жейде» немесе «ит көйлек»?
Жаңа туған сәбиге «ит көйлек» (қызға) немесе «ит жейде» (ұлға) кигізеді. Ол тігісі сыртқа қарап, кең пішіліп, таза жүн не мақта матадан тігілген.
Әдетте «ит көйлек» екеу болады. Оның «ит көйлек» не «ит жейде» аталуының өз себебі бар. Бала қырқынан шыққаннан кейін жаңағы жейде-көйлектің ішіне тәтті салып, түйіп, иттің мойнына байлап жібереді.
Балалар итті қуып жүріп, ит жейдені шешіп алып, ішіндегі тәттіні таласып жейді екен де, жейдені сәби сүйе алмай жүрген аналарға не жаңа түскен келіншекке сыйлайды екен. Ол – сәби сүйсін деген ырым.
Жүкті әйел ара, қайшы ұстамайды – ұстаса мерзімінен бұрын босанады. Аяғы ауыр келінге ырымдатып отқа май құйғызғанда, от ағарып ұзын жанса – ұл, қызарып жанса – қыз бала болады деп ұғынған. Толғақ жетпей тұрса, май ұзарып жанады. Адамның келіншек отырған жақтағы аяғы ұйып қалса, ауыраяқ екен деп ырымдайды.
Шілде суы деген не?
Қарын шаш – сәби дүниеге келгендегі ана құрсағында өскен шашы. Бала қырқынан шыққан кезде алынады. Кейбіреулер жеті күннен кейін де алады.
Қырқынан шыққанда өткір ұстарамен қарын шашты алады да, ішіне күміс жүзік, алқа, теңге салынған суға басын жуады. Ол «шілде суы» деп аталады. Әдетте шілде суынан азырақ құйып алып, сақтап қояды екен. Оны бала денесіне бөріткен шықса, не басқалай ауырғанда пайдаланып, жуатын болған. Сонда тез жазылады деген ырым бар. Ал күмістің вирус – бактерияларды, микробтарды өлтіру қасиеті бар және көз тиюден, уланудан сақтайды деп ырымдайды. Шілде суына салған заттарды «кейін жомарт азамат болсын» деп ырымдап таласып алатын болған.
Кей адамдар қарын шашын бір жасқа келгенше алмай, ырымдап отырған. Бір жасқа келгенде ұл болса – тұлым, қыз болса – бұрым қойып,той жасап алдыратын болған. Бұл да –»сәбиім аман болсын» деген ырым екен.
Бесікті құр босқа тербетпеу және отпен аластау ырымы
Әдетте көшпелі қазақ халқы бесікті отпен аластап отырған. Себеп, бесікке құрт-құмырысқа үймелеп, жылан-шаянның кіріп кетуінен, сәбиді зақымдаудан сақтану.
Ал жәндіктердің жарықтан қашатыны белгілі. Ерте дәуірде электр жарығы болмаған соң, от жағып, сонымен «От ана сақтай көр. Жаратқан Алла сәбиімді пәле-қаладан сақта, аман-есен өсуді нәсіп ет» деген секілді тілектерді айтып аластайды.
Сонымен бірге «бос бесікті тербетуге болмайды» деп тыйып отырған. Яғни «баласыз қалады» деп ырымдаған. Әбден ескірген бесікті шаңыраққа іліп қойған, қоқысқа тастамаған. Бұл – ұрпақты болайын деген ырымы. Кей отбасында бірнеше атадан бері келе жатқан бесіктер бар. Ырымдап, сақтап, ұрпақтарына қалдырып отырған.
Тұмар тағу және тұзды бастан айналдыру ырымы
Әдетте, балаға тіл-сұқ тимесін деп тұмар тағады немесе құлағының артына күйе жағады. Тұмар екі түрлі жасалады: бірі – молдаларға, көзқарақты діни сауатты ақсақалдарға құран аяттарынан дұға жасатып тағатын тұмар, екіншісі, қара тасқа дұға оқытып алып, оны тұмар етіп жасап тағады.
Қазақта «тілім тасқа» деген сөз содан шыққан. Тіл тигенде тас үгіліп түсіп, киімдерді де тесіп өте шығады екен деп айтып отырғандарды көрдік.
Ал елдің назары ауып, қатты жақсы көрсе, не таң қалса, бала ауырып қалады. Ондай болғанда есік-терезенің тұтқасын сүртіп әкеліп, баланы ұшықтайды. Немесе басынан тұзды үш рет айналдырып, «тіл-көзден сақта, Құдай» деп отқа тастайтын болған.
Кейде балтамен ұшықтап, сыртқа қарай «Бәле-қала кет, Алла Тағала, бәледен сақта» деп сыртқа үрлеп, дем салады да, есікті жауып қоятын болған. Кей әнші-күйшілердің концерттен кейін суға шайынып, моншаға түсуі де сол ырымнан туған. Мұндай ырым түрлері көп халықтарда бар.
Ұлтарақпен ұшықтау
Егер белгілі адамның тілі не көзі өткенін білсе, сол адамның ұлтарағын алдыртып, ұшықтатады. Ұшықтау әр түрлі болады. Кейде ұлтарақтың кішкене жерін кесіп әкеліп, үйде тұтатады.
Сарқыт ішкізу немесе аунату
«Ұрпағым осы кісіге ұқсасын, тартсын» деген ырыммен балаға айтулы, салауаты мен аузында киесі бар, ардақты адамдардың сарқытын ішкізеді немесе арнайы жоралғысын жасап, батасын алдырады. Кейде сол кісілер отырған орынға балаларын аунатып жатады.
Бала қылығы – бал ырым
Бала башпайын (аяғының бас бармағы) сорса – үйірін шақырып жатыр, тағы сәби туылады деп ырымдаған. Ал жол қараса, қонақ келеді. Бөгде үйге барғанда «сәбиді құр қайтармайды» деп сыйлық сыйлаған. Баланың меселін қайтарса, бақ таяды деп есептеген. Бала табалдырыққа жығылса, бақ келеді деп ырымдаған.
Сонымен бірге сәбиі бар үйге барғанда «анасы дәметіп қалады» деп ырымдап, тамақ не тәтті ала баратын болған. Егер дәметіп қалса, омырауы ісіп кетеді екен.
Сонымен бірге, бала қорықпасын деп басына кездік, қанжар жастаған немесе қамшы қойған.
Ала жіппен, тоқішекпен және шөппен байланған тұсауды пышақпен кеседі
Қазақ балам «ала жіптен аттамайтын» таза, әділ болсын деп тұсауына ала жіп байлап, оны пышақпен кестірген. Қайшымен кессе, жолында кедергі көп болады деп есептеген.
Сонымен бірге, ала жіпке қоса малдың тоқішегін де байлап кескен. Онысы – жоқшылық көрмесін, тоқшылықта болсын деген ырым екен. Кейде шөпке байлап та кескен. Ол – шөптей қауласын, өссін деген ырымы болса керек.
Бәсіре атау ырымы салт-дәстүрге айналған
Бала есейіп, 6-7 жасқа келгенде нағашысы, кейде өз әке-шешесі не атасы бір тайды «бәсіреге» атаған. Оны жуасытып, баланың мінуіне дайындаған. Балаға арнап тоқымын жұмсақ етіп «ашамай ер» дайындаған.
Баланың бәсіреге мінген кезін «ат жалын тартып мінді», «азамат болды» деп ырымдап, дәстүрге айналдырып, тойлап отырған. Бұл – қазіргі «тілашар» тойымен барабар.
Отқа май тамызу да салтқа айналып кеткен ырым
Қыз бойжетіп, ұл ержеткеннен кейін әрине отау көтеретіні белгілі.
Отқа май тамызу да – көне тәңірлік таным бойынша От анадан, Ұмай анадан, кейін келе Алла Тағаладан «жарылқасын», «отымызды өшірмесін», «оттан май кетпесін», «дастарқан майлы болсын», «келіннің жүзі жылы болсын» деген ниетпен тілек тілеп, жасалған ырым. Онда «Алас, алас, әр бәледен қалас» деп те тілек айтқан.
Оның үстіне қазақы діни танымда шайтан оттан қорқады деген наным бар.
Аршамен, адыраспанмен аластау
Бұлар да аластау ырымының түрлері. «Алас, алас, әр бәледен қалас» деп, арша не адыраспан түтінімен аурудың төсегін, жас баланың бесігін, киімдерін, үйдің ішін аластаған.
Басқа жерге көшкенде, қоныс аударғанда бүкіл елді жүгімен екі от арасынан өткізген, ескі орында барлық бәлекеттер қалады, енді жуымайды деген ұғыммен орындалған.
Мұнда ескере кететін жәйт, арша мен адыраспан түтіні вирус пен бактерияларды, микробтарды өлтіре алатын ерекше өсімдіктер. Әрине оттан, түтіннен жылан, жын-жыпыр қашады деп есетегені тағы бар.
Адыраспан өте улы. Аңшылар одан қасқыр мен түлкіге арнап у жасайтын болған. Бұл тұрғыдан алғанда адыраспан түтінімен аластаудың өте терең ғылыми негізі бар ырым екенін көруге болады.
Жеті кемпірдің астынан өткізу
Әдетте, бала шетінеп тоқтамағанда жаңа туылған сәбиді «жеті кемпірдің астынан» өткізген. Сонымен бірге есімін де «Тұрсын», «Тұрар» секілді ырым аттармен қойған.
Мысалы, Тұрсын Жұртбай ағамыз да өзін ырымдап «жеті кемпірдің» астынан өткізіп алғанын айтады. Бұл арқылы бала тоқтамаған анаға тиген тіл-сұқты басқаға аудару және адастыру деп түсініледі.
Баласын сатып алу
Кейде баласы қайта-қайта шетінеп, тоқтамай қойған ана босанған кезде сәбиді үй іргесінен шығарып басқа бір адам алып кетеді. Екі-үш күннен кейін барып, «сатып алдым» деп ырымын жасап, алып қайтады екен.
Бір қызығы сол ырым мен жоралғылардан кейін бала шетінемеген, тіптен артынан көп бала да ереді екен.
Мысалы, «Ұлту», «Ұлболсын» деген аттар да ұл бала болса екен деген ниеттен туған ырымдар.
Пышақты тегін алмайды немесе қайрақ пен күшікті сұрап алмайды
Қазақтар пышақ сыйлаған кезде сөзсіз түрде ырымдап ақша төлейді. Бұл араздаспайық, ренжіспейік, сыйластығымыз ұзағынан болсын деген ырымнан болса керек.
Сонымен бірге қайрақты қолдан алмайды. Көп жағдайда ескертіп, алып кетеді немесе ұрлап алатын болған. Сонымен бірге бір-бірне қолмен бермейді, жерге тастап барып, екінші адам алатын болған. Бұл да – жақыншылықтың белгісі болса керек.
Ұлтарақтың жолын ашу
Ұлтарақты етікке салмай тұрып, алдыңғы ұшын, жол бағытына қараған басын тіліп, «жолын ашу» ырымын жасайды. Сонымен бірге қойдың басын үйткеннен кейін де маңдайын қосу белгісінде тіліп жолын ашады. Жауырынның етін жегеннен кейін де жолын ашады. Бірақ жаурынды кеште не жаңа өлім шыққан үй болса жолын ашпайды.
Баскиімді кез келген жерге тастамайды, аяққа баспайды, астына басып отырмайды, аяққа кимейді. Олай жасаса, бастан бақ таяды, бас ауруына тап болады.
Ер адам әйелдің киімін кимейді, жаулығын басына салмайды. Олай жасаса, еркектігінен айрылады. Бас киімді айырбастамайды.Өйткені, басындағы бағы кетеді.
Бас киімін сатуға да болмайды. Бөтен адамға бас киімін бермейді. Олай жасаса, адам басы кемиді. Бас киімін сыйлауға да болмайды.
Сары киім кимеу, қара жаулық тақпау және шашын жаймау ырымы
Әдетте, қазақ сары затты сыйға бермейды, кимейді. Ол – сары уайымның, қайғының белгісі ретінде ырымдалады.
Ал қара жаулық жамылу – үйде күйеуі қайтқан келіншек қара жаулық жамылу арқылы «қаралы үй» екенін білдірген.
Әйелдердің шашын жаппай, жайып жүруі өте жаман ырым саналған. Тек бағы тайып, өмірі сорға айналған әйелдер солай істеген екен. Бұл екінші жағынан шаштың өте улы, тамаққа тез түсетінімен байланысты болса керек. Қазақ қыздары мен аналары ешқашан шашын ашық ұстамаған. Бұл – өте үлкен тазалықтың, тектіліктің белгісі ретінде қаралған.
Түсті түстен кейін жорымайды және әйелге, жездеге, жиенге жорытпаған
Қазақ түсті ешқашан жаманға жорымаған, тіптен, қалжыңдап болсада жаманға жоруға тиым салып отырған. Сонымен бірге түсті түстен кейін жорымайды, әйелге, қалжыңдасатын жезде-балдыздарына, жиендеріне түс жорытпайды. Есесіне, аузында дуасы бар адамға жорытқан.
Бірде атақты Мөңке би түсін Сырым батырға жорытпақ болған. Сырым түс жорудың жолын Мөңкенің ұзатылып кеткен қызына беруді ұйғарады. Қыз түстің жайын білген соң Сырымға:
Түс садақасын беру
Қазақ түс көріп оянғаннан кейін түсті жақсыға жориды да «түс садақасын» берген. Ол үшін кейде итке тамақ берген немесе қасындағы адамдарға «түс садақасы» деп ақша не құнды зат берген. Кейде мешітке барып, құран оқытып, садақа тастаған.
Бұл да – түсті жақсыға жорып, жақсылыққа жетуге талпынған ниеттен туған жақсы ырым. Сондықтан кез келген түсті «түс түлкінің боғы» деп айтады немесе тек жақсылыққа жориды.
Ит туралы ырымдар
Итті басқа тепсе, ырыс кетеді деп есептеген. Мезгілсіз уақытта ит көкке қарап ұлыса, зауал не өлімді шақырды деп ырымдап, қуып жіберген не өлтіріп, көміп, үстіне жеті тас қойдырған.
Ит есінесе, жақсылық болады. Итті үйге кіргізбеген. Себебі, ит тұрған жерде иман болмайды деп қараған.
Иттің адамның түсіне енуін жорудың өзі сан алуан: егер түсіңде ит көрсең, жақсылық болады. Қара ит көрсең, сақтана жүру керек. Ит босағаға сарыса, құт келеді деп есептеген.
Сонымен бірге итке ырымдап «Бөрібасар», «Құттыаяқ», «Құтпан» деп ат қойған. Қазақ халқында «Итемген», «Күшік» деген рулардың болуы да тегіннен тегін емес.
Ит жатқан орынға таңертеңгілік «Ит тиген» (рахит) сәбилерді үш рет аунатып алу, не болмаса сары иттің құлағын шертіп, қан алып жағу не иттің жүнін көз тимес үшін жас нәрестелерге тағып қою осындай ырымнан туындаған.
Қонаққа қатысты ырымдар
Қазақ қонақ келсе, «құт келеді» деп ырымдаған. Қонаққа есікті өзі ашып береді. Қызды төрге отырғызады.
Дастархан қос қабатталған болса, қонақ келгенде оның тұйық жағын төрге қаратып, оң бетін келтіріп жаяды. Бұл «дастархан оң болмай, ісіңде жол болмайды» дегенді білдіреді.
Қонақасыда алдымен үй иесінің өзі астан ауыз тиюі керек. Бұл ырым арқылы астың адалдығы анықталған.
Қайтыс болған адам туралы ырымдар
Қазақ сәбиді «шетінеді», үлкен адамдарды «қайтыс болды» деп айтады. Ешқашан өлді деп айттырмайды. Өлім – заманақырдан кейін болады деп есептеген.
Қайтыс болған адам, өлім түске енсе – «жақсылық болады», «ұзақ жасаймын» деп ырымдап, құран оқиды. Қазақ аруақты қатты сыйлайды. Арнап садақа беріп, жақсы амалдар жасауға тырысады.
Емшекте баласы бар ананың омырауы іссе, малдың емшегі іссе, ауырса қайтыс болған адамды жууға пайдаланған матамен не шымылдықпен ұшықтайтын ырым болған.
Қасқыр деп айтпау, асығы, тісі немесе тұмсығы туралы ырымдар
Әдетте, «қасқыр» деп айтса, қасқыр арқаланып, өршеленеді деп «ит-құс» деп атаған.
Саудагерлер қасқырдың асығына дұға оқытып, дем салдырып тағып жүретін болған. Сонда ешқашан ұтылмаймын, қарсы жақтың алдында салауатым асып тұрады деп есептеген.
Малға қасқыр тимесін деп қасқырдың тұмсығын үйдің маңдайшалығына іліп қоятын болған. Қасқырдың терісін аяқ астына төсеген, босағаға ілген. Ешқашан төрге ілмеген. Төрге ілсе, мысымды басады деп ырымдаған.
Қасқырдың тісін, тырнағын салып жүреді. Ондағысы елдің тіс-тырнағы батпайды деген ырымы болса керек.
Қасқырдың тарамысын күйдіру
Сонымен бірге дүние-мүлкін ұры алғанда елге «қасқырдың тарамысын күйдіріп, дұға оқытатынын» хабарлайтын болған. Бақсы немесе молда дұға оқып,тарамысты күйдіретін болған. Сол кезде тарамыспен бірге ұрының аяқ-қолы құрысады екен деген наным бар. Көп жағдайда солай болғандығы туралы әңгіме де көп.
Демек, қазақы ырым-тыйымдар – қазақы дүние танымның ең үлкен бөлігі ғана емес, тәлім-тәрбие институты.
«Тек ұлы халық қана ырымдайды» деп есептеген. Ырымдаудың өз жөні болатынын ескертіп «жаман ырым етеді, ырымы қырын кетеді» деп қалай ырымдау керектігіне де жол көрсетіп отырған.
Халық ырымды ғылымнан жоғары тұратын тылсым құдіреттің түсінігі ретінде қарауы да мүмкін. Түйсігі барлар түйсінетін өмір заңдылығы екені даусыз.